İnsanlık var olduğu günden beri başta kendisi olmak üzere çevresindeki her şeyi anlamaya ve anlamlandırmaya çalışmıştır. Bu çalışmalar sonucunda ortaya çıkan felsefi görüşlerden bir tanesi de determinizmdir. Determinizme göre her şey belirli kurallar çerçevesinde işler. İlginç olan ise bu kurallar insanın her türlü kararını da belirler ve bu nedenle aslında özgür irade diye bir şey yoktur.
Neredeyse her felsefi görüş gibi temelleri Antik Yunan döneminde atılan determinizm yıllar içerisinde farklı düşüncelerle zenginleştirilmiş ve 19. yüzyılda kesin bir tanıma ulaşmıştır. Ahlak felsefesi başta olmak üzere felsefenin pek çok farklı alanında bu görüş üzerinden yeni düşünceler ortaya atılmıştır. Determinizm nedir gelin biraz daha yakından bakalım ve temsilcileri neyi savunur birkaç örnek üzerinden görelim.
Temel bir tanım yaparak başlayalım; Determinizm nedir?
Belirlenircilik, gerekircilik, belirlenimlilik, belirlenimcilik gibi adlarla da anılan determinizm felsefi bir görüştür. Bu görüşe göre evrenin işleyişi başta olmak üzere var olan her şeyin gerçekleşme durumu fizik yasaları gibi bilimsel yasalarla belirlenmiştir. Belirlenmiş bu yasalar sayesinde bir olayın gerçekleşmesi zorunludur. Bu nedenledir ki özgür irade yoktur çünkü insanın vereceği karar zaten bu yasa sonucunda ya da başka bir sonucun nedeni olarak gerçekleşmek zorundadır.
Nasıl yani, tam olarak determinizm neyi savunur?
İnternette dolanırken bu yazının başlığını gördünüz, tıkladınız, okumaya başladınız, ilginizi çekti ve okumaya devam ediyorsunuz ya da birazdan sıkılıp sayfayı değiştireceksiniz. Tüm bunlar sizin hiçbir baskı altında kalmadan tamamen özgür iradenizle verdiğiniz kararlar öyle değil mi? Determinizme göre hayır, öyle değil.
Oluşturduğunuz düşünceler, bunlara göre verdiğiniz kararlar, bu kararlara göre sergilediğiniz davranışlar ve benzeri her tür eyleminiz aslında evrenin işleyişini bile belirleyen kesin kurallar çerçevesindedir. Yani insan bunları özgür iradesiyle yapmıyor, bilimsel yasalar böyle işlediği için yapıyor.
Nedensellik ilkesi aslında determinizmi açık bir şekilde anlatıyor:
Determinizmin temeli nedensellik ilkesine dayanmaktadır. Nedensellik ilkesine göre her şey ama her şey ya bir olay ya da olgunun nedeni veya bir olay ya da olgunun sonucudur. Hayranlıkla izlediğimiz bu evreninin tıkır tıkır işleyen düzeni aslında bilimsel yasalarla değiştirilmez bir biçimde düzenlenmiş olduğu için bu şekilde kusursuz bir düzende işler.
Bazı determinist filozoflar işi biraz daha ileri götürüyor ve nedensellik ilkesine bağlı olarak işleyen bu evrenin düzenini çözersek daha sonra yaşanacak her türlü olayın bilgisini elde edebileceğimizi savunuyor. Yani evrenin sahip olduğu neden – sonuç ilişkisine dayalı bu düzeni çözersek geleceği bilmemiz mümkün olur diyorlar.
Determinizmin ortaya çıkışı epey uzun bir sürecin sonucu:
- Thales
En önemli Antik Yunan filozoflarından bir tanesi olan Thales aslında determinizmi ilk ortaya çıkaran kişidir. Ona göre evrenin temel işleyişini su sağlar. Benzer dönemde yaşayan farklı filozoflar bu düzenin temelinde havanın ve başka elementlerin olduğunu söylemişlerdir. Hatta Demokritos farkında olmadan atomu keşfetmiştir, tabi felsefi olarak.
Aristoteles tarafından ortaya atılan ilk hareket ilkesi, Stoacılar tarafından logos şeklinde yorumlanmıştır. Descartes ilahi yönlendirmeye karşıdır ancak özgür iradeyi tanrısal olarak yorumlar. Spinoza’ya göre tanrı tek ve mükemmeldir, bu da mutlak determinizm kavramını işaret eder. Claude Bernard ise determinizme mekanikçi bir mantıkla yaklaşmıştır.
19. yüzyılda determinizm tam anlamına kavuştu:
- Simeon Poisson
19. yüzyılın ilk yıllarında determinizm demek, bir makinenin çalışması demekti. Simeon Poisson ile Laplace bu kavramı genişleterek makine gibi çalışan evren modelinin ismi olarak kullandılar. Bu model üzerinden aslında insanın evrenin bir parçası olduğu ve özgür iradesi olmadan kurallara göre yaşadığı önermesi ortaya atıldı.
Pozitivist felsefenin etkilerinin artıp da soyut ve somut kavramlar arasında çatışmaların çıktığı dönemde Bergson, Boutroux, De Broglie, Heisenberg, Max Planck, Von Neumann, F. Perrîn gibi gibi pek çok bilim insanı ve filozof determinizm hakkında farklı görüşler öne sürmeye başladılar. Kuantum mekaniğinin keşfedilmesi, bu düşünceleri daha da zenginleştirmiştir.
Determinizm hakkındaki görüşler bazı temel alt dallara ayrılır:
- Mekanik determinizm
- Ekonomik determinizm
- Toplumsal determinizm
- Tarihsel determinizm
- Deneysel determinizm
Mekanik determinizm:
Mekanik determinizm, insanların düşüncelerinin ve davranışlarının kendi dışındaki olaylara göre şekillendiğini savunur. Buna göre bir insanın aldığı bir karar ya da oluşturduğu bir düşünce aslında kendi dışında olan farklı olaylar nedeniyle oluşan sonuçlardır.
Ekonomik determinizm:
Ekonomik determinizm insan davranışlarını ve düşüncelerini daha somut olayların etkilediğini savunur. Buna göre bir insanın karar ve düşünceleri ekonomik nedenlerin bir sonucudur.
Toplumsal determinizm:
Toplumsal determinizm, insanın bireysel karar ve düşüncelerinin aslında toplumsal nedenlerin bir sonucu olduğunu savunur. Eğitim sistemi, ekonomik yapı, sağlık durumu gibi toplumsal durumlar bireyi etkiler.
Tarihsel determinizm:
Tarihsel determinizm, insan davranışlarının ve düşüncelerinin günlük olaylardan ziyade tarihsel süreç nedenli bir sonuç olduğunu savunur. Yani insanın bugünkü düşünce ve davranışları tarihi olaylara göre şekillenmektedir.
Deneysel determinizm:
Deneysel determinizm pozitif bilimleri açıklamak için kullanılır ve deney ile elde edilerek tekrar eden sonuçları vardır. Bilimsel kurallar sabit olduğu için her şey buna göre oluşur. Mucize ya da beklenmedik şeyler yoktur.
Bir de indeterminizm olarak adlandırılan bir görüş var:
İndeterminizm adından da anlaşılacağı üzere determinizme karşıt olarak ortaya atılan felsefi bir görüştür. Pozitivist felsefenin etkilerinin artıp da soyut ve somut kavramlar arasında çatışmaların çıktığı dönemde bir de kuantum mekaniği keşfedilince bilim insanları ve filozoflar tarafından indeterminizm felsefi görüşü oluşturulmuştur.
İndeterminizme göre evrenin temel işleyişi aslında öyle değişmez kurallarla falan belirlenmemiştir. Belirlenmiş olsa bile bu durum bize evreni açıklayamaz. Bu nedenledir ki insanın özgür iradesinin olmadığı ya da nedensellik ilkesi kesin olarak kabul edilemez. Kesin bir reddedişten ziyade determinizmin kesinliği reddedilmektedir.
İnsanın özgür iradesi olmadığını ve her şeyin belirli kurallar çerçevesinde işlediğini söyleyen determinizm nedir, neyi savunur gibi merak edilen soruları yanıtladık. Elbette determinizm içine dalınca kolayca boğulacağımız bir okyanus gibi ama zaten bu yazımızda yalnızca determinizmle ilk kez tanışan okuyucularımıza temel bir bilgilendirme yapmayı hedefledik.
